Πριν τη λευκή σελίδα Ηλιόπετρα, Οκτάβιο Πας

Επιμέλεια: Αλέξανδρος Στεργιόπουλος - Το Περιοδικό 

 

Τι υπάρχει στο «πριν» κάθε συγγραφέα, κάθε ποιητή; Σαν αναγνώστες βρισκόμαστε πάντα στο «μετά», στη στιγμή που «περπατάει» το έργο του κάθε λογοτέχνη. Τη στιγμή που κατεβάζουμε το βιβλίο από το ράφι και το ξεσκονίζουμε, ο δημιουργός «ξεσκονίζει» τις σκέψεις του, τις προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν το χέρι του στο χαρτί για να γράψει κάτι καινούριο. Η διαδικασία ίσως είναι επίπονη και κοπιαστική πνευματικά για τον ίδιο, όμως θέλουμε να συμμετάσχουμε. Το διάβασμα είναι απόλαυση, αλλά τι ήταν αυτό που άναψε τη σπίθα για να πάρει φωτιά η πένα και να «ζωντανέψει» η λευκή σελίδα; Ποια ήταν η αφορμή για να «γεννηθούν» τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Ψάχνουμε, βρίσκουμε και απαντάμε.

Από το ποίημα στο τραγούδι και ξανά στο ποίημα

Τελικά, η Τέχνη, η ομορφιά, η ποίηση σε βρίσκουν. Είμαι σίγουρος γι’ αυτό. Το ίδιο και με τα βιβλία για τα οποία γράφουμε στη στήλη μας. Εκεί που δεν το περιμένεις «ανοίγουν» μπροστά σου και σε καλούν να τα εξερευνήσεις. Φυσικά, χρειάζεται ο κατάλληλος μεσολαβητής. Συνήθως, είναι η περιέργεια. Το δέος για πνευματικούς βράχους που στέκουν ατάραχοι και άθικτοι από τον φθοροποιό χρόνο. Για το βιβλίο που αναλύουμε και ψάχνουμε τις ρίζες του σε αυτό το κομμάτι συνέβαλε και o… Θανάσης Παπακωνσταντίνου. Πώς; Με τον καινούργιο του δίσκο «Πρόσκληση σε δείπνο κυανίου». Στο κατακπληκτικό κομμάτι με τίτλο «Ηλιόπετρα», μας πληροφορεί ότι τα λόγια είναι αποσπασματική διασκευή του ποιήματος «Piedra de sol» του Οκτάβιο Παζ. Ε, αυτό μας αρκούσε. Κορυφαίο ποίημα. Αγαπημένο μας. Συγκρίσιμο με την «Έρημη χώρα» του Έλιοτ. Τι άλλο θέλαμε για να ασχοληθούμε μαζί του;

Πώς «γεννήθηκε» η «Ηλιόπετρα» του Οκτάβιο Πας

Ο Πας σε συνέντευξή του στο περιοδικό «The Paris Review», ξεδιπλώνει τον μηχανισμό της σκέψης και της έμπνευσης που τον οδήγησε στο άστρο του. Όλα ξεκινάνε από την ερώτηση για το σημείο εκκίνησης ενός ποιήματος. Για το πώς λειτουργεί η όλη διαδικασία της δημιουργίας. Ο Πας εξηγεί: 

Κάθε ποίημα είναι διαφορετικό. Συχνά η πρώτη γραμμή είναι δώρο. Δεν ξέρω αν δίνεται από τους θεούς ή απ’ αυτή τη μυστήρια δύναμη που ονομάζεται έμπνευση. Η Ηλιόπετρα για παράδειγμα: Έγραψα τους πρώτους 30 στίχους σα να μου τους υπαγόρευε κάποιος σιωπηλά. Εξεπλάγην με τη ρευστότητα με την οποία εμφανίζονταν οι ενδεκασύλλαβοι ο ένας μετά τον άλλο. Προήλθαν από μακριά και από κοντά. Από το στήθος μου. Ξαφνικά, η ροή σταμάτησε. Διάβασα ό,τι είχα γράψει. Δεν χρειαζόταν να αλλάξω τίποτα. Ήταν όμως το ξεκίνημα και δεν ήξερα πού θα με οδηγούσαν αυτοί οι στίχοι. Μερικές μέρες αργότερα προσπάθησα να ξεκινήσω εκ νέου. Όχι με παθητικό τρόπο, αλλά κοπιάζοντας να προσανατολίσω και να διευθύνω τη ροή των στίχων. Έγραψα άλλους 30-40 στίχους. Σταμάτησα. Επέστρεψα λίγες ημέρες αργότερα και σιγά-σιγά άρχισα να ανακαλύπτω το θέμα του ποιήματος και πού πήγαιναν όλα. 

Η μορφή κάνει την εμφάνισή της; αναρωτιέται ο Alfred Mac Adam που έκανε τη συνέντευξη. Ο ποιητής απαντά:

Ήταν, κατά κάποιο τρόπο, ανασκόπηση της ζωής μου, αναβίωση των εμπειριών, των ανησυχιών, των αποτυχιών, των εμμονών μου. Συνειδητοποίησα ότι ζούσα το τέλος της νεότητάς μου και το ποίημα ήταν ένα τέλος και μια αρχή. Φτάνοντας σε ένα συγκεκριμένο σημείο, το λεκτικό ρεύμα σταμάτησε και το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να επαναλάβω τους πρώτους στίχους. Αυτή είναι η πηγή της κυκλικής μορφής του ποιήματος. Δεν υπήρχε τίποτα το αυθαίρετο. […] Αν και δεν ήξερα τι θα έγραφα μετά απ’ αυτό, ήμουν βέβαιος ότι μια περίοδος της ζωής και της ποίησής μου είχε λήξει. Μια νέα ξεκινούσε. 

Στην επισήμανση ότι ο τίτλος –«Ηλιόπετρα»- αναφέρεται στην αντίληψη των Αζτέκων περί κυκλικότητας του χρόνου, ο Πας σημειώνει:

Όταν έγραφα το ποίημα, διάβαζα αρχαιολογική μελέτη σχετικά με το ημερολόγιο των Αζτέκων. Μου ήρθε, λοιπόν, στο μυαλό να το αποκαλέσω Ηλιόπετρα. Πρόσθεσα ή αφαίρεσα –δεν θυμάμαι- τρείς ή τέσσερις στίχους ώστε το ποίημα να συμπίπτει με τις 584 μέρες της σύζευξης Αφροδίτης-Ηλιου. Ο χρόνος τού ποιήματός μου δεν είναι ο τελετουργικός χρόνος της αζτέκικης κοσμογονίας, αλλά αφορά στον ανθρώπινο, βιογραφικό χρόνο, ο οποίος είναι γραμμικός. 

Μολαταύτα, ο Πας σκέφτηκε σοβαρά τον αριθμητικό συμβολισμό του 584 για να περιορίσει του στίχους σε αυτόν τον αριθμό. Ο ποιητής εξομολογείται πως:

Παραδέχομαι ότι μου αρέσουν οι αριθμολογικοί συνδυασμοί. Κι άλλα ποιήματά μου έχουν χτιστεί γύρω από συγκεκριμένες αριθμητικές αναλογίες. Δεν αποτελεί εκκεντρικότητα, αλλά μέρος της δυτικής παράδοσης. Ο Δάντης είναι το καλύτερο παράδειγμα. Εντούτοις, το ποίημα “Blanco” διαφέρει από την Ηλιόπετρα. Εκεί είχα την ιδέα. Κράτησα σημειώσεις και σχεδίασα διαγράμματα εμπνευσμένα από θιβετιανές αναπαραστάσεις του σύμπαντος. Συνέλαβα το ποίημα με χωροταξικούς όρους ανταποκρινόμενους στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. 

Ο έρωτας και το διπλωματικό σώμα

Βέβαια, υπάρχει και κάτι ακόμα που οδήγησε την έμπνευση του Πας στη μόνιμα λαμπερή «Ηλιόπετρα». Είναι ο έρωτάς του για την ιταλίδα ζωγράφο Bona Tibertelli de Pisis (αν και το 1938 παντρεύτηκε την Ελένα Γκάρο και απέκτησαν μια κόρη). Η εξερεύνηση αυτής της εμπειρίας βοήθησε (κι αυτή) στη «γέννηση» του ποιήματος. Όπως και η ένταξή του στο διπλωματικό σώμα του Μεξικό. Το 1951 μετείχε στους εορτασμούς για την 15^η επέτειο έναρξης του Ισπανικού Εμφυλίου. Ο γενικός διευθυντής της UNESCO πρότεινε να μετατεθεί ο Πας στη Νότια Ασία. Ο Πας ήταν θυμωμένος, όμως τον παρηγορούσε το γεγονός της τοποθέτησής του στην Ινδία. Έγραφε:

Τελετουργικά, ναοί, ονόματα πόλεων που προκάλεσαν παράξενες ιστορίες, ετερόκλητο και πολύχρωμο πλήθος, γυναίκες με τη χάρη αιλουροειδούς…

Μία εβδομάδα μετά την άφιξή του στη Βομβάη, πήρε το τρένο για το Δελχί. Η διαδρομή ήταν γεμάτη εικόνες από τις θρησκευτικές ταραχές που προηγήθηκαν. Αναπόφευκτα ανακάλεσε στο μυαλό του την εξορία του στο Σαν Αντόνιο. Στην Ινδία έμεινε λίγο, και στάλθηκε στο Τόκιο. Όλη αυτή την περίοδο δεν σταμάτησε να γράφει και εκείνη την εποχή έφτασε στην «Ηλιόπετρα». 

Στίχοι ματωμένοι, λόγια ηλεκτρισμένα

H «Ηλιόπετρα» είναι ερωτικό ποίημα στην απόλυτη έκφραση του Έρωτα. Διαβάζοντάς το νιώθεις ότι η ροή της ζωής σε παρασέρνει. Ο χρόνος και ο χώρος γίνονται ένα. Σταματούν και κινούνται την ίδια στιγμή. Αέναα. Γι’ αυτό δεν υπάρχει τελεία σε αυτή τη μεγάλη κυκλική φράση, όπως την αποκάλεσε ο ίδιος. Ίσως ο Έρωτας να είναι η φωτεινή στιγμή μεταξύ των άκρων του σκότους. Σε μια λάμψη ζούμε-πεθαίνουμε. Το δηλώνει με συγκλονιστικό τρόπο στον εξής στίχο:

Μια ανταύγεια με γεννά, πεθαίνω σ’ άλλη 

Πολλά είναι τα λογοτεχνικά ρεύματα που μπλέκονται στην «Ηλιόπετρα». Λυρισμός, υπερρεαλισμός σε νατουραλιστικές διαστάσεις. Μαγικός συμβολισμός και η στιγμή που αναζητά μεταλλάσσει τα φυσικά στοιχεία σε εξπρεσιονιστικά εικονίσματα. Η αόρατη-ορατή μορφή της Αγαπημένης είναι αρχέγονη και την τιμά, μιας και αυτή είναι ο φορέας της ζωής. Τα λόγια του είναι ηλεκτρισμένα. Οι στίχοι ματωμένοι και τόσο παραστατικοί. Η «Ηλιόπετρα» βρίθει συμβολισμών. Οι 584 ενδεκασύλλαβοι απομονώνουν κάτι από το διάφανο μείγμα Ζωής-Έρωτα που δεν σταματά να φτιάχνεται. Γι’ αυτό αρχή και τέλος είναι οι στίχοι:

 μια ιτιά κρυστάλλινη, μια υδρόεσσα λεύκα,

ένα ανεμοδαρμένο σιντριβάνι,

ένα δέντρο βαθύ πού όμως χορεύει,

το πέρασμα ενός ποταμού πού ελίσσεται,

μακραίνει, αναποδίζει, αλλάζει κοίτη

και πάντα εκβάλλει

[Δεν θα μπορούσαμε, φυσικά, να μην κλείσουμε με το τραγούδι που μας ενέπνευσε την αναζήτηση πίσω από αυτήν τη λευκή σελίδα]

Πηγές

-Οκτάβιο Πας, Ηλιόπετρα, μτφρ.-επίμετρο Κώστας Κουτσουρέλης, δίγλωσση έκδοση, εκδόσεις Μαΐστρος 

-The Paris Review, Octavio Paz, The Art of Poetry No. 42, Interviewed by Alfred Mac Adam 

-The Time Before Death: Twentieth-Century Memoirs, Constantin V. Ponomareff 

-dissentmagazine

Browse More Articles

Tweet

Written by Το Ρήγμα που Ενώνει

We are Creative Blogger Theme Wavers which provides user friendly, effective and easy to use themes. Each support has free and providing HD support screen casting.