«Ο Τζόις είναι ο σκαντζόχοιρος των συγγραφέων. Οι ήρωές του είναι ήρωες με το ζόρι» έγραφε το 1959 στην εισαγωγή της μνημειώδους βιογραφίας του για τον συγγραφέα του Οδυσσέα ο Ρίτσαρντ Ελμαν. Εχει περάσει πάνω από μισός αιώνας από τότε και η οξύτητα της παρατήρησης του Ελμαν δεν έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Αρκεί να διαβάσει κανείς έστω και δύο - τρία διηγήματα από τους Δουβλινέζους για να συμφωνήσει με τον κατά πάσα πιθανότητα κορυφαίο βιογράφο του 20ού αιώνα. Βέβαια, το έργο που συνιστά την απόλυτη επιβεβαίωση των παραπάνω είναι ένα από τα μείζονα επιτεύγματα του υψηλού μοντερνισμού: ο Οδυσσέας. Γιατί «ήρωας με το ζόρι» είναι ο κύριος πρωταγωνιστής Λέοπολντ Μπλουμ, ένας «Οδυσσέας» της καθημερινότητας, που για να περιγράψει μόνο μία ημέρα από τη ζωή του ο Τζόις γράφει σχεδόν 800 σελίδες, και «ηρωίδα με το ζόρι» είναι η «Πηνελόπη» Μόλυ, όπως το ίδιο συμβαίνει με όλα σχεδόν τα πρόσωπα που εμφανίζονται στο έργο.
Στις 2 Φεβρουαρίου συμπληρώνονται 90 χρόνια από την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος, η οποία δεν κυκλοφόρησε στις αγγλόφωνες χώρες αλλά στο Παρίσι - την ημέρα που ο συγγραφέας συμπλήρωνε τα 40 του χρόνια - από τη Σίλβια Μπιτς, ιδιοκτήτρια του θρυλικού βιβλιοπωλείου «Shakespeare and Company» και θαυμάστριά του.
Είναι βέβαιον ότι η επέτειος θα γιορταστεί με πλήθος εκδηλώσεων από τους αναρίθμητους θαυμαστές του Τζόις σε όλον τον κόσμο. Είναι επίσης βέβαιον ότι τη 16η Ιουνίου, τη λεγόμενη Bloomsday, ο εορτασμός θα λάβει πανηγυρικό χαρακτήρα στην Ιρλανδία. Θυμίζω ότι η 16η Ιουνίου 1904, όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση του Οδυσσέα, ήταν η ημέρα που ο Τζόις συνάντησε τη Νόρα Μπάρνακλ η οποία θα γινόταν μούσα και σύντροφος της ζωής του: θα παντρεύονταν μόλις δέκα χρόνια πριν από τον θάνατό του, το 1931. Την επέτειο αυτή τιμούν στη χώρα μας οι Εκδόσεις Κέδρος, που προσέφεραν το 1990 την πληρέστερη ως σήμερα μετάφραση του Οδυσσέα, από τον Σωκράτη Καψάσκη, κυκλοφορώντας τώρα το βιβλίο σε νέα έκδοση, χωρίς αλλαγές αλλά με σκληρό εξώφυλλο. Αποσπάσματα από το έργο σε συλλογική μετάφραση είχαν δημοσιευθεί τη δεκαετία του '40 στο περιοδικό «Κοχλίας», ενώ αργότερα, στη δεκαετία του '70, είχε κυκλοφορήσει μια μάλλον ατυχής μετάφραση του Λ. Νικολούζου.
Η έκδοση του Κέδρου γνώρισε ανέλπιστη εμπορική επιτυχία, που δεν την αξιώθηκαν έργα αντίστοιχης αξίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ούτε καν το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ, πόσω μάλλον ο Ανθρωπος χωρίς ιδιότητες του Μούζιλ ή το Βιργιλίου θάνατος του Μπροχ. Παρατηρήθηκε δηλαδή και στη χώρα μας το φαινόμενο που παρουσιάστηκε παγκοσμίως: απίστευτο ενδιαφέρον για ένα βιβλίο το οποίο πολλοί απ' όσους το αγόρασαν είτε δεν το διάβασαν είτε το άφησαν στη μέση.
Οι αναγνωστικές δυσκολίες που παρουσιάζει ο Οδυσσέας οφείλονται φυσικά όχι τόσο στον όγκο του όσο στην περίπλοκη αρχιτεκτονική του, η οποία απαιτεί απόλυτη αφοσίωση του αναγνώστη στο κείμενο προκειμένου να μη χαθεί μέσα στον υφολογικό και πραγματολογικό λαβύρινθο του Τζόυς.
Επιτομή του μοντερνισμού
Ο Οδυσσέας συνιστά, μαζί με την Ερημη χώρα του Ελιοτ, η οποία κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά, την επιτομή του υψηλού μοντερνισμού. Αντιλαμβάνεται κανείς τη γοητεία που άσκησε (και τις αμέτρητες μελέτες που προκάλεσε), αφού, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Ελιοτ, ο Τζόυς «κατεδάφισε» όλες τις εκδοχές του ύφους που μας παρέδωσε ο 19ος αιώνας. Ενενήντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση ο χρόνος, αντί να φθείρει αυτό το αριστούργημα, του πρόσθεσε νέες αποχρώσεις - για να μην αναφερθούμε στον πόλεμο που εξακολουθεί να μαίνεται ανάμεσα σε ειδικούς και μη για το ποιο θα πρέπει να είναι το τελικό (οριστικό) κείμενο, τι λάθη παρεισέφρησαν στη μία ή στην άλλη έκδοσή του, ποιες «διορθώσεις» λαθών ήταν λανθασμένες και ποια από τις άπειρες μεταφράσεις του βρίσκεται πλησιέστερα στο πρωτότυπο. Δεν είναι τυχαίο ότι στον κατάλογο των 100 σημαντικότερων μυθιστορημάτων της Modern Library (του εκδοτικού κολοσσού Random House) ο Οδυσσέας κατέχει την πρώτη θέση.
Στον Τζόυς και ειδικότερα στον Οδυσσέα οφείλεται ο όρος stream of consciousness, ο οποίος μεταφέρθηκε στη χώρα μας ως εσωτερικός μονόλογος (μάλλον από τον Βαλερί Λαρμπό που μετέφρασε τμήμα του μυθιστορήματος στα γαλλικά και επιμελήθηκε το κείμενο συνολικά).
Οδύσσεια της καθημερινότητας
Η σύλληψη του συγγραφέα υπήρξε μεγαλοφυής - και ακόμη περισσότερο η εκτέλεση. Ο Τζόυς έγραψε τη δική του Οδύσσεια της καθημερινότητας, όπου όλα είναι απολύτως συγκεκριμένα. 16 Ιουνίου 1904. Δουβλίνο. Ενας κάτοικος, ο Λέοπολντ Μπλουμ, ξυπνάει για να πάει στη δουλειά του. Αλλά αργεί να επιστρέψει στο σπίτι του. Αργοπορεί, καθυστερεί και φτάνει τις πρώτες ώρες της επομένης. Το σπίτι του είναι η Ιθάκη του και τα όσα συμβαίνουν παραπέμπουν στα περιστατικά της ομηρικής Οδύσσειας. Μόνο που εδώ η κάθοδος στον Αδη αντιστοιχεί σε μια μετάβαση του Μπλουμ στο νεκροταφείο, όπου πηγαίνει για να παραστεί στην κηδεία ενός φίλου του που πέθανε ξαφνικά, οι Σειρήνες είναι τα κορίτσια του μπαρ ενός ξενοδοχείου, η σπηλιά του Κύκλωπα ένα άλλο μπαρ, όπου ο πιο γνωστός θαμώνας του είναι κάποιος ιρλανδός εθνικιστής και αντισημίτης, η Κίρκη ένα πορνείο, ενώ το νησί του Αιόλου τα γραφεία μιας εφημερίδας.
Ο Οδυσσέας αποτελείται από 18 κεφάλαια, το καθένα από τα οποία έχει γραφτεί με διαφορετική τεχνική και το καθένα καλύπτει περίπου μία ώρα από τον συνολικό αφηγηματικό χρόνο. Η αφήγηση είναι πολυεπίπεδη, με μια απίστευτη ποικιλία αποχρώσεων όπου ο συγγραφέας, χωρίς να παρουσιάζεται ως κλασικός παντογνώστης αφηγητής, αποδεικνύεται απόλυτος κάτοχος του υλικού του. Τα επεισόδια που περιγράφει, κυρίως όμως ο ανεπανάληπτος τρόπος με τον οποίο τα συνθέτει, η διείσδυση στο υπόστρωμα του χαρακτήρα του καθενός από τα πρόσωπα που παρελαύνουν στις σελίδες του ώσπου να καταλήξει στο απίστευτο τελευταίο κεφάλαιο, τον λεγόμενο «μονόλογο της Μόλλυ», συνθέτουν ένα έργο το οποίο ουδείς προσπάθησε να μιμηθεί ως σήμερα χωρίς να αποτύχει οικτρά, αποδεικνύοντας, πολύ απλά, ότι η μοναδικότητα δεν επαναλαμβάνεται.
Δεκαοκτώ βιβλία σε ένα
Πέραν αυτού, δεν υπάρχει μυθιστόρημα στην παγκόσμια λογοτεχνία όπου να έχουμε ένα τόσο λεπτομερές πορτρέτο μιας πόλης, όπως είναι εδώ το Δουβλίνο, σε σημείο μάλιστα που ο Τζόυς να ισχυριστεί ότι, αν η πόλη είχε ολοσχερώς καταστραφεί, θα μπορούσε να ξαναχτιστεί πανομοιότυπη, «τούβλο-τούβλο», με βάση τον Οδυσσέα.
Οταν κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα από τον Κέδρο η σχετική μυθολογία ήταν πολύ μεγαλύτερη από τα όσα ήταν γνωστά όχι μόνο για το έργο καθαυτό, αλλά και για τις συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκε. Σε συγκριτικό επίπεδο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επηρέασε σημαντικούς συγγραφείς και τους προέτρεψε να προβούν στη δική τους πρόταση για μια διαφορετική εκδοχή του μυθιστορήματος. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι βέβαια ο Χέρμαν Μπροχ.
Οσον αφορά τα καθ' ημάς, είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ο έλληνας αναγνώστης του Τζόυς σήμερα έχει στη διάθεσή του τη βιογραφία του Ελμαν μεταφρασμένη ωραία από την Αθηνά Δημητριάδου (εκδόσεις Scripta, 2005). Θα έλεγα πως, μολονότι η ανάγνωση ενός αριστουργήματος δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκην ότι πρέπει να γνωρίζει κανείς το πώς και το τι της δημιουργίας του, όποιος διαβάσει πριν από τον Οδυσσέα τη βιογραφία του Ελμαν θα είναι προετοιμασμένος να εισέλθει στον τζοϋσικό λαβύρινθο και να εξέλθει ευκολότερα από εκεί.
Παλαιότερα είχε ειπωθεί ότι μπορεί κανείς να διαβάσει το βιβλίο απ' όποιο σημείο τού αρέσει και με όποιον τρόπο το επιθυμεί. Αυτό δεν είναι βέβαια σωστό, ή τουλάχιστον μια τέτοιου είδους ανάγνωση δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης. Ακόμη, είναι αδύνατον κάποιος έστω και να διατρέξει τον Οδυσσέα πηδώντας σελίδες. Αν το κάνει, είτε θα χαθεί στον λαβύρινθο είτε θα προσλάβει μια ημιτελή εικόνα του τζοϋσικού Δουβλίνου, ή και τα δύο.
Αναστάσης Βιστωνίτης
Written by Το Ρήγμα που Ενώνει
We are Creative Blogger Theme Wavers which provides user friendly, effective and easy to use themes. Each support has free and providing HD support screen casting.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου