Το λογοτεχνικό Παρίσι κάτω από τη σβάστικα

Του Γιάννη Μπασκόζου

Πώς αντέδρασαν οι γάλλοι λογοτέχνες κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Ποιοι πέρασαν στην Αντίσταση, ποιοι παρέμειναν ουδέτεροι, ποιοι διέφυγαν στο εξωτερικό

Ο πρεσβευτής των Γερμανών στην κατεχόμενη Γαλλία Οτο Αμπετς έλεγε ότι στη Γαλλία υπάρχουν τρεις κυβερνήσεις: ο κομμουνισμός, η Κεντρική Τράπεζα και η λογοτεχνική επιθεώρηση NRF (La Nouvelle Revue Française). Τον κομμουνισμό τον φυλάκισαν, την Κεντρική Τράπεζα τη λεηλάτησαν και είχε απομείνει η NRF. Ιδρυμένη το 1909 από τον Αντρέ Ζιντ, τον Ζακ Ριβιέρ, τον Μισέλ Αρν κ.ά., είχε φιλοξενήσει τα πρώτα 40 χρόνια του 20ού αιώνα τη γαλλική «αφρόκρεμα» της λογοτεχνίας: Κλοντέλ, Φαργκ, Αλέν-Φουρνιέ, Ζιροντού, Προυστ, Βαλερί, Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ και άλλοι πολλοί. Από αυτήν προέκυψαν το 1911 οι εκδόσεις Librairie Gallimard.

Οι Γερμανοί, θέτοντας επικεφαλής των εκδόσεων Γκαλιμάρ και της NRF τον Πιερ Ντριέ Λα Ροσέλ (με την αναγκαστική συμφωνία του ίδιου του Γκαλιμάρ), φιλοδόξησαν να υποτάξουν μια λογοτεχνία που θαύμαζαν και ταυτόχρονα μισούσαν. Την ιστορία των γάλλων λογοτεχνών στο κατεχόμενο Παρίσι αφηγείται σε ένα ογκώδες έργο με τίτλο Μεσάνυχτα (εκδόσεις Καπόν) ο Νταν Φρανκ.

«Ούτε-ούτε» και μαζική φυγή

Αρκετοί γάλλοι καλλιτέχνες είχαν κάποιες αυταπάτες για τους Γερμανούς και τις διαθέσεις τους. Ο Σαλβαδόρ Νταλί, που πριν από τον πόλεμο ερωτοτροπούσε με τους ναζιστές - έχοντας επισύρει την κατακραυγή των σουρεαλιστών -, πήρε τη γυναίκα του Γκαλά και μέσω Ισπανίας κατέφυγε στην Αμερική. Για τρεις ημέρες ταλαντεύθηκε ο Αντρέ Ζιντ ώσπου να απορρίψει τον στρατάρχη Πετέν, αυτόν που παρέδωσε τη Γαλλία στους Γερμανούς οργανώνοντας την κυβέρνηση του Βισύ.

Αντίθετα, ο Αντουάν ντε Σεντ Εξυπερί, πιλότος και συγγραφέας, είχε κινήσει γη και ουρανό για να πολεμήσει εναντίον των Γερμανών. Αλλοι ένιωσαν ότι με τους Γερμανούς βρήκαν τον φυσικό ιδεολογικό τους χώρο, όπως ο Ντριέ Λα Ροσέλ και ο Κλοντέλ, ο οποίος συνεχάρη τον Πετέν και τον μνημόνευσε στο θεατρικό έργο του Το άγγελμα στη Μαρία με τους στίχους «Στρατάρχα μου, να η Γαλλία μες στην αγκάλη σας, σιγαλά, μονάχα εσάς έχει κι ανασταίνεται χαμηλόφωνα».

Αλλοι καλλιτέχνες θα παραμείνουν ουδέτεροι, οι λεγόμενοι «ούτε-ούτε»: ούτε με τους κατακτητές ούτε στην αντίσταση. Ανάμεσά τους ο Ισπανός Πικάσο, που διέμενε απομονωμένος αρχικά στη γαλλική επαρχία και αργότερα στο Παρίσι συχνάζοντας μαζί με άλλους στο μπιστρό Catalan.

Αμέσως μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στο Παρίσι μεγάλες ομάδες γάλλων συγγραφέων μαζί με εβραίους, Αυστριακούς, απάτριδες και άλλους καλλιτέχνες καταφεύγουν στα χωριά της Νότιας Γαλλίας και από εκεί προσπαθούν να περάσουν τα σύνορα Ισπανίας - Γαλλίας, να βρεθούν στην Πορτογαλία και να επιδιώξουν να περάσουν απέναντι στον Ατλαντικό, στις ΗΠΑ.

Ενας αμερικανός πολίτης, ο Βάριαν Φράι, θα γίνει ο συνδετικός κρίκος των φυγάδων. Ο Φράι εκπροσωπεί την Emergency Rescue Committee, μια οργάνωση που ίδρυσαν γερμανοί διανοούμενοι, πρόσφυγες στις ΗΠΑ, μεταξύ των οποίων ο Αλμπερτ Αϊνστάιν, ο Χέρμαν Μπροχ, ο Τόμας Μαν και η κόρη του Ερικα. Στην έπαυλη Ερ Μπελ στη Μασσαλία ο Βάριαν Φράι θα φιλοξενήσει τον Αντρέ Μπρετόν και τον Βικτόρ Σερζ με τις οικογένειές τους και από εκεί θα περάσει όλη η παλιοπαρέα των σουρεαλιστών (Τριστάν Τζαρά, Ρενέ Σαρ, Μαρκ Σαγκάλ, Ζαν Αρπ, Ανταμόφ κ.ά.) περιμένοντας να φυσήξει ούριος άνεμος (να βρουν δηλαδή βίζες) για να αναζητήσουν άλλες, φιλόξενες χώρες.

Ο Φράι θα βοηθήσει τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, μια φίλη του και τον γιο της να βρουν ένα παλιό πέρασμα ληστών προς την Ισπανία. Ο Μπένγιαμιν δεν θα τα καταφέρει, θα προτιμήσει να πάρει μια δόση δηλητηρίου και να αφήσει πίσω του τις κακουχίες αυτού του κόσμου. Από τα ίδια σύνορα θα βοηθήσει τον αυστριακό συγγραφέα και φίλο του Κάφκα, Φραντς Βέρφελ, και τη γυναίκα του Αλμα Μάλερ, τον Χάινριχ Μαν, τη γυναίκα του και τον ανιψιό του Γκολό (γιο του Τόμας Μαν) να περάσουν τα σύνορα.

Οι ανεξάρτητοι και οι ομαδικοί

Ο Ντριέ Λα Ροσέλ κυκλοφορεί την 1η Δεκεμβρίου 1940 το πρώτο τεύχος της La Nouvelle Revue Française. Θα προσπαθήσει να προσελκύσει ορισμένους γάλλους συντηρητικούς συγγραφείς και να τους παζαρέψει με τον γερμανό υπεύθυνο για την προπαγάνδα και τον Τύπο στην κατεχόμενη Γαλλία, Γκέρχαρντ Χέλερ, αλλά οι πολλές αρνήσεις θα τον απογοητεύσουν και τον Ιούνιο του 1943 την κλείνει.

Ο Ζαν Πολάν, «πάπας» της λογοτεχνίας, στέλεχος του Γκαλιμάρ, βοηθά μένοντας «στη σκιά» τον Ντριέ Λα Ροσέλ στην έκδοση της NRF, συντρώγει με τον Χέλερ, αλλά ταυτόχρονα συνδράμει δεκάδες άλλους κυνηγημένους λογοτέχνες. Θα πουν γι' αυτόν ότι ήταν μυστικοπαθής, διχασμένος, κρυφός και άπιαστος. Στην ερώτηση «ποιο είναι για σας το άκρον άωτον της δυστυχίας;» έμεινε παροιμιώδης η ατάκα του: «Να είναι κανείς ευανάγνωστος».

Υπάρχουν όμως και οι διανοούμενοι που περνούν στην Αντίσταση. Μια από τις πρώτες είναι η ολιγομελής ομάδα «Οι φίλοι του Αλέν-Φουρνιέ», στην οποία συμμετέχουν ο Κλοντ Αβελίν, δημοσιογράφος, ο Ζαν Κασού, επιμελητής στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, ο Μαρσέλ Αμπραάμ, επιθεωρητής Δημόσιας Εκπαίδευσης και, όσο κι αν ακούγεται παράξενο, ο πολύς Ζαν Πολάν. Λίγο αργότερα κυκλοφορεί η εφημερίδα «Resistance» ως επίσημο δελτίο της Εθνικής Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας. Ο Πολάν γράφει ανυπόγραφα βιτριολικά άρθρα εναντίον των συμβιβασμένων και δωσιλόγων, αλλά συνεχίζει να συντρώγει με τον χερ Χέλερ. Στην Αντίσταση περνάει και ο Σάμουελ Μπέκετ, Ιρλανδός που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη Γαλλία, προσχωρώντας στο δίκτυο Gloria, το οποίο διευθύνει η Ζανίν Πικαμπιά, κόρη του γνωστού ζωγράφου.

Ο Σαρτρ και η Σιμόν ντε Μποβουάρ καθ' όλο το διάστημα προέλασης των χιτλερικών κάνουν μια χαρούμενη ζωή με ταξίδια και δραστήρια ερωτικά τρίγωνα. Κάποια στιγμή θα αηδιάσουν με τον δωσιλογισμό και θα προχωρήσουν στη δημιουργία της αντιστασιακής ομάδας «Σοσιαλισμός και Ελευθερία» μαζί με τον Μορίς Ναντό και τον Μερλό-Ποντύ.

Πληροφορίες πολύτιμες... ατάκτως ερριμμένες
Το βιβλίο του Νταν Φρανκ είναι κατάφορτο από γεγονότα, πρόσωπα, αναμνήσεις, δηλώσεις, καταστάσεις. Αναφέρεται αναλυτικά και στους ζωγράφους και στα μουσεία που προσπαθούσαν να σώσουν τα έργα τέχνης από τη ναζιστική θηριωδία. Οι Γερμανοί έκαιγαν ό,τι θεωρούσαν εκφυλισμένο έργο και μετέφεραν στα γερμανικά μουσεία ό,τι φαινόταν ενδιαφέρον και κλασικό για τα γούστα τους.

Ο συγγραφέας παραθέτει τη στάση των γάλλων κινηματογραφιστών, των σκηνοθετών και των ηθοποιών, ενώ περιγράφει τις ταλαντεύσεις και τις παλινδρομήσεις των διανοουμένων. Υπάρχει ένα θέμα με την οργάνωση όλων αυτών των πληροφοριών που μοιάζουν να βαραίνουν πάνω στην αφήγηση, η οποία αλλού πλατειάζει και αλλού γίνεται ελλειπτική. Στον αναγνώστη μένει ένα παζλ ονομάτων, στάσεων και συμπεριφορών, χωρίς μια συνολική αξιολόγηση. Παρά την αφηγηματική αδυναμία του πάντως, οι πληροφορίες του Φρανκ είναι πολύτιμες, καθώς παρουσιάζονται αθέατες πλευρές της γαλλικής πολιτιστικής πολυμορφίας. 

 

ΤΟ ΒΗΜΑ

Browse More Articles

Tweet

Written by Το Ρήγμα που Ενώνει

We are Creative Blogger Theme Wavers which provides user friendly, effective and easy to use themes. Each support has free and providing HD support screen casting.